Andrew PotterΟ Φαραλούκε έκαμε μερικά βήματα ακόμα, και είδε ένα δωματιάκι που φωτιζόταν από μια γυμνή λάμπα στο ταβάνι. Εκεί βρισκόταν, ολόγυμνος, ένας άντρας που πρέπει να πλησίαζε τα πενήντα, φορώντας μόνο τις κάλτσες και τα παπούτσια του, με μια μάσκα στο πρόσωπό του, που εμπόδιζε εντελώς την αναγνώριση των χαρακτηριστικών του. Μόλις αντιλήφθηκε την παρουσία εκείνου που περίμενε, έδωσε έναν πήδο και πέρασε στο πρώτο δωμάτιο, όπου η θολούρα από την καρβουνόσκονη έδινε την εντύπωση ενός ασώματου μακιγιέρ που περίμενε τον επισκέπτη, σαν ιεροφάντης της Άνοιξης, άρχισε να γδύνει τον πριαπικό, σαν να τον τόρνευε, χαϊδεύοντας και χαιρετώντας κάθε ερωτογενή ζώνη του κορμιού του και, ιδίως, εκείνη με το μεγαλύτερο σαρκικό μήκος.(…)
«Ξέρεις ποιος ήταν αυτός ο κάποιος που σε περίμενε;» - του είπε ο Αδολφίτο, μόλις απομακρύνθηκε το άλλο παιδάκι με τη σβούρα.
Ο Φαραλούκε απάντησε με ένα σήκωμα των ώμων. Όμως, μια στιγμή αργότερα, περιορίστηκε να πει:
«Δεν με ενδιέφερε να του βγάλω τη μάσκα».
«Ε λοιπόν! Πίσω από τη μάσκα, θα ανακάλυπτες το πρόσωπο του συζύγου της κυρίας που κάθεται απέναντι από το σχολείο. Εκείνη που χρειάστηκε να την τραβήξεις από τα μαλλιά…» - τελείωσε χαμογελώντας ο Αδολφίτο.
Χοσέ Λεσάμα Λίμα: Paradiso (Ίνδικτος)
7 σχόλια:
Aπό το site της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σερρών
Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ
«Ο Χοσέ Σεμί βγήκε από το σχολείο κρατώντας μια μεγάλη κιμωλία που διατηρούσε ανέπαφο ολόκληρο το μήκος της και που, αν την πίεζες, θα σπούσε-, σαν παιγνιδάκι μοναχικής διασκέδασης, χαρακτηριστικής των δέκα χρόνων του. Η κούραση των ωρών του σχολείου τον έκανε, βγαίνοντας, να αναζητά κάτι που να τον στηρίξει και να τον διασκεδάσει. Εκείνη τη μέρα βρήκε την κιμωλία. Το σχολείο, στο κέντρο του στρατοπέδου, είχε για πίσω φόντο ένα μεγάλο χορταριασμένο χωράφι και δεξιά του έναν μεγάλο τοίχο που εξέθετε στην κοινή θέα τον βρόμικο ασβέστη του και τα ανεπίχριστα τούβλα του στα άκρα του, σαν να τον είχε τρίψει ο χρόνος με προβιά αγριοκάτσικου και άμμο, με λεμόνι και αλισίβα. Πλησίασε στον μεγάλο τοίχο, αναζητώντας συντροφιά…»
(σελ.45)
Στην Κούβα γράφτηκε το μεγαλύτερο ισπανόφωνο μυθιστόρημα του εικοστού αιώνα και ένα από τα σημαντικότερα του παγκοσμίου λογοτεχνικού άτλαντα, ίσης βαρύτητας με τον ‘Οδυσσέα’ του Τζόυς και την ‘Αναζήτηση’ του Προυστ. Μυθιστόρημα στο οποίο προσκυνάνε ο Κορτάσαρ, ο Λιόσα, ο Σάμπατο. Πρωτοποριακό, ογκώδες, ενίοτε δύσβατο, αλλά υψίστης γλωσσολογικής και αισθητικής αξίας κείμενο, το Paradiso του Χοσέ Λεσάμα Λίμα, πρωτοκυκλοφόρησε το 1966 στην Κούβα σε λίγες εκδόσεις και έγινε ανάρπαστο. Ανυπότακτο εξουσιαστικά βιβλίο και γι’ αυτό επιλήψιμο, αφού η λογοτεχνία ανέκαθεν φόβιζε τα ασφυκτικά καθεστώτα.
Ο συγγραφέας του, ποιητής, θεωρητικός και διανοητής, προχώρησε σε ένα πολυσύνθετο λογοτεχνικό εγχείρημα με το πρόσχημα μιας οικογενειακής σάγκα. Ο βασικός του ήρωας, ο Χοσέ Σεμί, γεννιέται στις αρχές του περασμένου αιώνα ΄ ο πατέρας του είναι συνταγματάρχης και περιστοιχίζεται από ένα πλήθος συγγενών και υπηρετικού προσωπικού. Ο Φρόνησις και ο Φοκόν θα είναι οι δύο καλύτεροι φίλοι του Σεμί στην εφηβεία. Οι τρεις τους θα αναζητήσουν απαντήσεις σε φιλοσοφικά και υπαρξιακά ζητήματα ενώ ταυτόχρονα θα ξετυλίγεται η ιστορική και πολιτιστική φυσιογνωμία της Κούβας. Λέγεται ότι ο συγγραφέας ταυτίζεται με τον ήρωά του, που δεν είναι μόνον σάρκινος αλλά και αρχετυπικός, καθώς οδηγείται στην ποιητική του τελείωση.
Πολύπλοκο και πολυσήμαντο κείμενο, διαπερνά την καραϊβική επικράτεια ανυψούμενο στις ακρώρειες ενός κοσμογονικού λόγου. Φυσικά ένα τέτοιο νεομπαρόκ μυθιστόρημα προϋποθέτει έναν προσηνή και ευλαβικό αναγνώστη. Έναν αναγνώστη που θα ανοιχτεί θαρρετά στην οδύσσεια της γραφής αποκομίζοντας ωστόσο ξεχωριστές συγκινήσεις.
Από την εφημερίδα Αυγή, 8 Δεκεμβρίου 2003
Χοσέ Λεσάμα Λίμα (1910-1976). Ποιητής από την Κούβα. Με λογοτεχνική πορεία που αρχίζει από την ποίηση και το δοκίμιο και καταλήγει στα δύο μεγάλα βιβλία του Paradiso και Οppiano Licario. Αναγνωρισμένος ως ο λογοτέχνης που κατασκεύασε ένα δικό του ποιητικό σύστημα, είναι ένα μυθικό πρόσωπο στον ισπανόφωνο κόσμο. Το πεζογραφικό του έργο θεωρείται ως μέγιστο επίτευγμα της μπαρόκ λογοτεχνίας. Λιγότερο αναγνωρισμένος από άλλους ομότεχνούς του όσο ζούσε, έτυχε της προσοχής συγγραφέων όπως ο Μάριο Βάργκας Λιόσα και ο Χούλιο Κορτάσαρ.
Το κείμενο του Κορτάσαρ, που αποσπάσματά του μεταφράζουμε εδώ, είναι από τα πρώτα που επεχείρησαν μια κριτική αποτίμηση του έργου του Λίμα.
Βασίλης Λαλιώτης
Μυθιστόρημα το Paradiso; Ναι, καθόσον υπάρχει μια ημιαγωγός γραμμή - η ζωή του Χοσέ Σεμί- όπου καταλήγουν και απ' όπου αρχίζουν τα πολλαπλά επεισόδια και οι συνδεδεμένες ή ασύνδετες διηγήσεις. Αλλά απ' την αρχή αυτή η "πλοκή" έχει παράξενα χαρακτηριστικά. Είναι φανερό πως ο πρωταγωνιστής γύρω στον οποίο οργανώνεται το Paradiso μένει στη σκιά, καθώς το βιβλίο προχωρεί, παίρνοντας όλο τον αναγκαίο χρόνο για να διηγηθεί τη ζωή των παππούδων, των γονιών και των θείων του Χοσέ Σεμί. Πιο ενδιαφέρον είναι να παρατηρήσουμε πως στο Paradiso λείπει αυτό που θα ονομάζαμε η συνεχής ανατροπή, η διαπλοκή που "κάνει" ένα μυθιστόρημα, όσο αποσπασματικά και να φαίνονται τα επεισόδιά του. Δεν είναι αρνητική κρίση, με δεδομένο ότι το ουσιώδες σε αυτό το βιβλίο δεν εξαρτάται καθόλου από το αν είναι ή δεν είναι ένα μυθιστόρημα όπως θα το περίμενε κανείς. Η δική μου ανάγνωση του Paradiso, όπως και όλων όσοι γνωρίζω από τα έργα του Λεσάμα, άρχισε από το να μην περιμένω κάτι καθορισμένο, να μην απαιτώ ένα μυθιστόρημα, και τότε η παράδοση στο περιεχόμενό του έγινε χωρίς περιττές εντάσεις, χωρίς την κενόδοξη διαμαρτυρία που γεννιέται όταν ανοίγεις ένα ντουλάπι για να πάρεις τη μαρμελάδα και αντί για αυτό συναντιέσαι με τρία γιλέκα από φαντασία.
Το Paradiso θα μπορούσε να μην είναι μυθιστόρημα, τόσο από την έλλειψη μιας πλοκής που θα έδινε αφηγηματική συνέχεια στην ιλιγγιώδη πολλαπλότητα του περιεχομένου του, αλλά και για άλλους λόγους. Κατά κάποιο τρόπο, όλα τα πρόσωπα και το καθένα ξεχωριστά είναι ιδωμένα περισσότερο σαν ουσίες παρά σαν παρουσίες, είναι αρχέτυπα παρά τύποι. Η πρώτη συνέπεια είναι πως ενώ το μυθιστόρημα διηγείται την ιστορία κάποιων οικογενειών της Κούβας στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, με τις πιο σχοινοτενείς λεπτομέρειες της εποχής (γεωγραφία, επίπλωση, γαστρονομία, ενδυμασία), τα πρόσωπα τα ίδια μοιάζουν να κινούνται σε ένα απόλυτο συνεχές, ξένα σε κάθε ιστορικότητα. Συνεννοούνται μεταξύ τους πάνω από τον αναγνώστη και τις άμεσες περιστάσεις της διήγησης, σε ένα λεξιλόγιο που είναι πάντα το ίδιο και όπου κάθε αναφορά στην ψυχολογική και πολιτισμική αληθοφάνεια γίνεται αμέσως αδιανόητη.
Τίποτα πιο φυσικό από ένα λεξιλόγιο που πληροφορεί για τις ρίζες και την καταγωγή, που βρίσκεται πάντα στα μισά του δρόμου μεταξύ του χρησμού και του ψαλμού, που είναι σκιά των μύθων, ψίθυρος του συλλογικού ασυνείδητου. Τίποτα πιο ανθρώπινο, στην ακραία του αίσθηση, από ένα λεξιλόγιο ποιητικό σαν αυτό, που περιφρονεί την πεζή και πραγματική πληροφόρηση και κάνει να αναβλύζουν τα πιο βαθιά νερά. Γιατί να μη δεχτούμε πως τα πρόσωπα του Paradiso μιλάνε πάντα μέσω της εικόνας; Ο Λεσάμα έχει εξηγήσει σε πολλά κείμενα το κοσμοείδωλό του, που το κλειδί του βρίσκεται στη δύναμη της εικόνας, ως υπέρτατου προϊόντος του ανθρώπινου πνεύματος στην αναζήτηση της πραγματικότητας του αόρατου κόσμου.
Το Paradiso είναι σαν τη θάλασσα. Έκπληκτος αρχικά, καταλαβαίνω την κίνηση του χεριού μου όταν παίρνει το χοντρό τόμο για να τον ξεφυλλίσει άλλη μια φορά. Αυτό δεν είναι βιβλίο για να το διαβάσεις όπως διαβάζονται τα βιβλία, είναι ένα αντικείμενο με όψη και ανάποδη, βάρος και πυκνότητα, οσμή και γεύση, ένα παλλόμενο κέντρο που δεν σε αφήνει να πλησιάσεις το πιο βαθύ του όριο, αν δεν πας σε αυτό με κάτι που δοκιμάζει τη λεπτότητα, που ψάχνει την είσοδο από την όσμωση και τη συμπαθητική μαγεία. Στις πιο υψηλές στιγμές του, το Paradiso είναι μια τελετή, κάτι που προϋπάρχει σε κάθε ανάγνωση με τρόπο και σκοπό λογοτεχνικό. Έχει την τυπική πιεστική παρουσία αυτού που υπήρξε η πρωταρχική ματιά των Ελεατών, αμάλγαμα αυτού που αργότερα ονομάστηκε ποίημα και φιλοσοφία, γυμνή προσέγγιση του προσώπου του ανθρώπου, απέναντι σε έναν ουρανό από αιλουροειδή αστερισμών. Ένα τέτοιο έργο δεν διαβάζεται. Το συμβουλεύεσαι, προχωράς σε αυτό γραμμή προς γραμμή, χυμό το χυμό, με μια συμμετοχή διανοητική και ευαίσθητη.
Αλίμονο σε εκείνον που θα ήθελε να ταξιδέψει στο Paradiso όπως θα ταξίδευε στο "βιβλίο του μηνός", αυτή την πιεστική τηλεόραση στην οθόνη του χαρτιού των συνηθισμένων μυθιστορημάτων.
H παρουσίαση του βιβλίο από το site της Ινδίκτου:
Το μυθιστόρημα Paradiso αποτελεί το κορυφαίο έργο του Κουβανού ποιητή και συγγραφέα Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Μυθιστόρημα μύθος κυκλοφόρησε το 1966 στην Κούβα για να αποσυρθεί μια βδομάδα μετά από τα βιβλιοπωλεία και να δημιουργήσει σκάνδαλο. Γεγονός που υπήρξε η αιτία για την αποχή του συγγραφέα από τα δημόσια πράγματα της Κούβας. Το βιβλίο επιβλήθηκε από συγγραφείς μεγάλου κύρους όπως ο Χούλιο Κορτάσαρ και ο Μάριο Βάργκας Λιόσα που έγραψαν για αυτό και εγκωμίασαν τη δύναμη της γραφής του. Σήμερα αποτελεί ένα από τα πλέον φημισμένα βιβλιά του ισπανόφωνου κόσμου και το αποκορύφωμα της γραφής Μπαρόκ. Από την έκδοση του βιβλίου ως σήμερα υπάρχει μια βιβλιογραφία που διαρκώς διογκώνεται. Το Paradiso έγινε μύθος άλλοτε για τη δυσκολία του, άλλοτε για το ιδιόλεκτό του, και εξακολουθεί να προκαλεί αναγνώσεις επί αναγνώσεων και σαν εφαρμογή της φιλοσοφίας και των γενικότερων απόψεων του Λίμα. Κανείς δεν αρνείται ότι είναι ένα βιβλίο μοναδικό. Και από εκείνα τα βιβλία που αξίζουν τον κόπο μιας μετάφρασης για να δοκιμαστούν και τα όρια της ελληνικής γλώσσας.
^^^^^^
H παρουσίαση του βιβλίου από το site της Πρωτοπορίας:
Με αυτήν την έκδοση παραδίδεται στο αναγνωστικό κοινό ένα πρωτοφανές λογοτεχνικό είδος και έργο, που εισάγει για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια άγνωστη πλευρά και δυνατότητα της μυθιστοριογραφίας: τη σύνθεση σε ένα και το αυτό έργο του δοκιμιακού λόγου (φιλοσοφικού, κυρίως) με τον ποιητικό και τον μυθιστορηματικό, ένα συνεχή διάλογο μεταξύ του μυθιστορημένου ποιήματος και του ποιητικού μυθιστορήματος. Αυτό το είδος σύνθεσης, αν και γνωστό από ανάλογα έργα άλλων συγγραφέων, στην περίπτωση του Παραδείσου μας αποκαλύπτεται ως άγνωστο και μοναδικό, εξαιτίας της ιδιοπροσωπίας του τρόπου και της τεχνικής της συγγραφής. Για τον Έλληνα αναγνώστη, ειδικά, αυτό το έργο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η μυθοποιητική διάστασή του εκπορεύεται κυρίως από την ελληνική μυθολογία και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γραμματεία. Αυτή η περιπέτεια της συγγραφής καθιστά και την ίδια την ανάγνωση μια περιπέτεια, μέσω των ιστοριών των διαφόρων προσώπων του μυθιστορήματος, οι οποίες έχουν ως συνεκτικό ιστό την ιστορία ζωής (μυθοπλασμένη αυτοβιογραφία) του κεντρικού «ήρωα» του έργου, που δεν είναι άλλος από τον συγγραφέα.
^^^^^^
H παρουσίαση του βιβλίου από το “Βιβλιοδρόμιο” της εφημερίδας Τα Νέα:
Ξέρουμε τον Μάρκες, μάθαμε απέξω τον Μπόρχες, αγαπάμε τον Σάμπατο, ήρθε όμως ο καιρός να γνωρίσουμε και τον μεγάλο Χοσέ Λεζάμα Λίμα. Λέγεται πως όταν το ογκώδες «Paradiso» πρωτοεκδόθηκε στην Κούβα, το 1966, εξαντλήθηκε αμέσως κι ας μην είναι από τα βιβλία που κατά το τρέχον φιλολογικό γούστο «ρουφιόνται». Διότι το «Paradiso» είναι μεγάλο μυθιστόρημα, ίσως το τελευταίο πολυφωνικό μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ, εξίσου εμβληματικό για τον αιώνα που πέρασε με τον «Οδυσσέα» του Τζόϋς, αν και πιο ευχάριστο, κατά τη γνώμη μου, και σίγουρα πιο εξωτικό. Από τους ειδήμονες εξακολουθεί να θεωρείται το πληρέστερο έργο του λατινοαμερικάνικου μπαρόκ, ένα είδος οικογενειακής σάγκα ή μάλλον, καλύτερα, συμφωνικής μουσικής που, όπως τα μεγάλα μυθιστορήματα του δέκατου ένατου αιώνα, περιέχει στο αφηγηματικό και υφολογικό του εύρος όλα τα είδη λόγου, απ' το δοκίμιο ώς την ποίηση.
Τάκης Θεοδωρακόπουλος
14 Δεκεμβρίου 2002
Από την Καθημερινή της 19ης Ιανουαρίου 2003
Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου
Το μυστηριακό παιχνίδι των λέξεων
Ένα πολυεπίπεδο, φιλοσοφικό μυθιστόρημα στο οποίο ξεχειλίζει το πάθος του Xοσέ Λίμα για ζωή
Τυχαία ο λόγος και η μνήμη
Θα δουν το περιστέρι
Την πίστη στην υπερ-φύση να ‘χει φθάσει
Χοσέ Λεσάμα Λίμα
Οκορυφαίος Κουβανός ποιητής και συγγραφέας (1910 –1976) είναι ελάχιστα γνωστός στη χώρα μας και είναι ευτύχημα που μεταφράζεται το λαβυρινθώδες, εκτενές, σκοτεινό μυθιστόρημά του «Paradiso», ένα δύσκολο μεταφραστικό εγχείρημα, το οποίο έφερε εις πέρας με επιτυχία ο μεταφραστής. Το κείμενο είναι δύσκολο, και εξ αιτίας της σύνταξης αλλά και του λεξιλογίου του, ωστόσο τα ελληνικά είναι ρέοντα και ο χειμαρρώδης λόγος και η σκέψη του συγγραφέα δεν προδίδονται.
Στην Ελλάδα μάς έκανε γνωστό τον Λατινοαμερικανό Προυστ ο συγγραφέας Κώστας Τσιρόπουλος –κατατοπιστική είναι και η εισαγωγή του– με τη συλλογή κειμένων του Λίμα υπό τον τίτλο «Πρώτη Επιλογή» (εκδόσεις Αστρολάβος – Ευθύνη Αθήνα, 1992). Ο θάνατος του πατέρα του τον επηρέασε βαθύτατα και ο ίδιος συνήθιζε να λέει ότι ο θάνατος του χάρισε μια νέα σύλληψη της ζωής, το αόρατο είχε αρχίσει να δουλεύει πάνω του. Αφού σπούδασε νομικά, το 1937 εξέδωσε το πρώτο του έργο, που ήταν ποιητικό, με τον τίτλο «Ο θάνατος του Νάρκισσου», χαρακτηριστικό δείγμα της καθαρής ποίησης. Από το 1944 αρχίζει να δημοσιεύει κεφάλαια του σύνθετου μυθιστορήματός του στο αξιόλογο περιοδικό του «Origenes».
Τι είναι, ωστόσο, το «Paradiso»; Οι απαντήσεις είναι πολλές, όπως και τα επίπεδα του βιβλίου. Eνα μπαρόκ έργο, αφού είναι φορτωμένο με διάφορες γνώσεις, λεπτομερείς περιγραφές ορατών και αόρατων κόσμων; ΄H μήπως ένα ποιητικό μυθιστόρημα που βρίθει εικόνων πρωτότυπων, τολμηρών, συχνά σουρεαλιστικών, οι οποίες συνδέονται άρρηκτα με την ιστορία, τον πολιτισμό, τη θρησκεία δυτικών και ανατολικών λαών, με τον αρχαίο ελληνικό και λατινικό κόσμο; Μικρές και μεγάλες στιγμές πρωταγωνιστών και κομπάρσων φωτογραφίζονται και αποκτούν σημασία μέσα στον καμβά των αλλεπάλληλων ασύνδετων επεισοδίων της ζωής, είτε πραγματικών είτε φανταστικών. Περιγράφονται τοπία, εσωτερικοί χώροι, πρόσωπα σε μια αφήγηση χωρίς συνοχή, χωρίς ειρμό, και έτσι γίνονται ένα τυφλό παιχνίδι, που έχει τους δικούς του κανόνες ερήμην της ανθρώπινης βούλησης.
Ο ήρωας είναι ο Χοσέ Σεμί την πορεία του οποίου παρακολουθούμε από τη μικρή του ηλικία έως την ενηλικίωσή του, την ωριμότητά του και την ενασχόλησή του με την ποίηση. Ο χαρακτήρας αυτός φέρει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα, και το σύμπαν του είναι χτισμένο με λέξεις. Aλλωστε μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί ο συγγραφέας να «δαμάσει» τον θάνατο, τον φόβο του κενού. Οι εικόνες αποτελούν το καθρέφτισμα των πραγμάτων και των όντων, το στίγμα και το ίχνος της παρουσίας, η οποία πάντα βρίσκεται κάτω από το δέος και τη σκιά της ανυπαρξίας.
Ψηφιδωτή σύνθεση
Σ’ αυτό το πολυεπίπεδο, δύσκολο για τον ανυποψίαστο αναγνώστη, φιλοσοφικό μυθιστόρημα, στο οποίο συνυπάρχουν ο «προλογικός» και ο «παραλογικός» κόσμος της ποίησης, ξεχειλίζει το πάθος του συγγραφέα για ζωή, την οποία πολύμορφη και αντιφατική καθώς είναι την αποτυπώνει σε μοναδικής ομορφιάς πολύχρωμη ψηφιδωτή σύνθεση. Αξίζει, λοιπόν, να κυκλοφορήσει στα ελληνικά και η συνέχεια του «Paradiso», το μυθιστόρημα «Oppiano Licario», που εξεδόθη στην Κούβα μετά τον θάνατο του Λίμα, και στο οποίο προσεγγίζεται η «γνώση» του θανάτου.
Aπό το Βήμα, 4 Μαΐου 2003
Γράφει ο Φίλιππος Φιλίππου
Παλίμψηστο πάθος
Η επική περιδιάβαση στα απόκρημνα τοπία της λατινοαμερικανικής ψυχής από έναν «Προυστ της Καραϊβικής»
Το μυθιστόρημα μύθος της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας δεν είναι, όπως πολλοί νομίζουν, το Εκατό χρόνια μοναξιά του Κολομβιανού Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ούτε το Πέδρο Πάραμο του Μεξικανού Χουάν Ρούλφο, ούτε Το πράσινο σπίτι του Περουβιανού Μάριο Βάργκας Γιόσα, ούτε Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους του επίσης Μεξικανού Κάρλος Φουέντες, αλλά το Paradiso (Ο παράδεισος) του Κουβανού Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Το έργο το εγκωμίασαν γράφοντας βιβλία γι' αυτό συγγραφείς του κύρους του Γιόσα και του Χούλιο Κορτάσαρ, αλλά είναι ο Φουέντες που έχει γράψει ότι το «πιο μεγάλο μυθιστόρημα που γράφτηκε στην ισπανόφωνη Αμερική είναι το Paradiso του Χοσέ Λεσάμα Λίμα» (το κείμενό του δημοσιεύθηκε στο Magazine Litteraire και μεταφράστηκε για το Διαβάζω). Συνεχίζει ο Φουέντες: «Το μυθιστόρημα γίνεται εδώ ποιητική κίνηση προικισμένη με τους δικούς της νόμους που τροφοδοτεί μια απληστία που περιέχει τις πρωτεϊκές μορφές του μπαρόκ αλλά και την πληρότητα του κορμιού, του χρόνου, του χώρου και του λόγου». Και παρακάτω: «Το τεράστιο παλίμψηστο κείμενο του Paradiso ανοίγει με ένα είδος διχασμένης ιδιορρυθμίας, με κάτι το απίθανο που ζητά όχι μόνο τη δική μας σύμπραξη αλλά κι έναν συνδυασμό όλων των αντιθέσεων της λατινοαμερικάνικης ψυχής...».
Μεταφυσική τόλμη
Δύσκολο το κείμενο του Φουέντες, εξίσου δύσκολο και το Paradiso, και σχεδόν άγνωστος στη χώρα μας ο Χοσέ Λεσάμα Λίμα, ο Προυστ της Καραϊβικής, όπως τον αποκάλεσαν οι Γάλλοι - το μυθιστόρημα εκδόθηκε στο Παρίσι το 1971 από τον οίκο Seuil. Αν αφαιρέσουμε τις μεταφράσεις αποσπασμάτων του έργου του από τον λάτρη της ισπανόφωνης λογοτεχνίας Κώστα Τσιρόπουλο (δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Ευθύνη) και τη συλλογή διηγημάτων του Το παιχνίδι των αποκεφαλισμών (μετάφραση Θέμη Τασούλη, εκδόσεις Λιβάνη, 1987), δεν υπάρχουν ίσως άλλα κείμενα του συγγραφέα στην ελληνική γλώσσα. Ο Χοσέ Μαρία Αντρές Φερνάντο Λεσάμα Λίμα, με καταγωγή κουβανική, βασκική και ανδαλουσιάνικη, γεννήθηκε στην Αβάνα τον Δεκέμβριο του 1910. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός και πέθανε το 1919, γεγονός καθοριστικής σημασίας για την επιλογή του Χοσέ να γίνει συγγραφέας. Αφού τελείωσε το γυμνάσιο, σπούδασε νομικά. Το 1937 δημοσίευσε το πρώτο του έργο, το ποίημα Ο θάνατος του Νάρκισσου και το 1940 το Εγκώμιο στον Χουάν Ραμόν Χιμένεθ. Εχοντας ένα μεγάλο ενδιαφέρον για τα περιοδικά, το 1944 ιδρύει το Origenes, το περιοδικό που θεωρείται το καλύτερο που κυκλοφόρησε ποτέ στον ισπανόφωνο κόσμο. Ως το 1944 που άρχισε η τμηματική δημοσίευση του Paradiso, ασχολήθηκε με το γράψιμο ποίησης και δοκιμίων, καθώς και τη δημιουργία περιοδικών, ενώ εργάστηκε ως δικηγόρος και υπάλληλος στο υπουργείο Παιδείας. Μετά τη νίκη της επανάστασης προσλήφθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού ως υποδιευθυντής του Τμήματος Εκδόσεων (με διευθυντή τον Αλέχο Καρπεντιέρ) και εισηγήθηκε την έκδοση πολλών κλασικών και σύγχρονων έργων. Το 1966 εκδόθηκε στην Κούβα το Paradiso, προκαλώντας αμηχανία στο καθεστώς, το οποίο βρήκε το μυθιστόρημα πολύ μεταφυσικό και πολύ τολμηρό και άρα επικίνδυνο για τη διάπλαση της νεολαίας, γι' αυτό και το απέσυρε από τα βιβλιοπωλεία ως σκανδαλώδες. Οι σχέσεις του με το επίσημο κράτος ψυχράθηκαν και το 1970 παραιτήθηκε από τη θέση του για να αφιερωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή. Πέθανε στην Αβάνα τον Αύγουστο του 1976 από πνευμονία.
Τι ακριβώς είναι όμως το Paradiso; Είναι κατ' αρχήν ένα μυθιστόρημα ποταμός 717 σελίδων (αριθμό που μυθοποίησε ο Κορτάσαρ), με μεγάλο βαθμό δυσκολίας (ως προς τη δομή, τη λειτουργία και τη μορφή του) στην ανάγνωση και θυμίζει, τηρουμένων των αναλογιών, λίγο τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις και λίγο τον Ανθρωπο χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ. Οπως τονίζει ο μεταφραστής του (και συγγραφέας μυθιστορημάτων) Μανώλης Παπαδολαμπάκης στον πρόλογό του που τιτλοφορείται «Οδηγίες προς ναυτιλλομένους» (έχει γράψει επίσης και ένα εξαιρετικό επίμετρο και ένα χρονολόγιο συνοπτικής ιστορίας της Κούβας), πρόκειται για «ιδιόμορφο» - έχει τη χροιά του νεομπαρόκ ύφους - και «ιδιότροπο» ως προς την τεχνική του μυθιστόρημα. Σε αυτό συνυπάρχουν ο ιμπρεσιονισμός, ο ρεαλισμός, ο υπερρεαλισμός και ο μαγικός ρεαλισμός. Πρόκειται, προσθέτει, για μια γιγάντια τοιχογραφία από μωσαϊκό, ένα πανόραμα χαρακτήρων, ιδεών, εικόνων, μεταφυσικών συμβολισμών, φυσικών νόμων και φαινομένων, ιστορικών γεγονότων και προσώπων καθώς και άλλων ετερόκλητων στοιχείων. Για να γραφτεί αυτό το έργο ο συγγραφέας χρησιμοποίησε πλείστες όσες πηγές: μυθολογία, ιστορία, θρησκειολογία, φιλοσοφία, τέχνες, λογοτεχνία, ψυχολογία, επιστήμες κτλ.
Στα χέρια υπηρετών
Μια πρώτη άποψη που προέρχεται από την πρόχειρη ανάγνωση δείχνει πως το μυθιστόρημα είναι αυτοβιογραφικό, αφού ο κεντρικός ήρωας, ο Χοσέ Σεμί, μολονότι δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα, έχει πολλά κοινά σημεία με αυτόν. Στο πρώτο κεφάλαιο μαθαίνουμε για την οικογένεια και τα παιδικά χρόνια του ήρωα, ο οποίος μεγαλώνει σε στρατόπεδα (όπως ο συγγραφέας), στα χέρια υπηρετών. Στη συνέχεια τον βρίσκουμε στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, όπου σπουδάζει νομικά (όπως ο συγγραφέας) και συγχρωτίζεται με δύο νεαρούς, τον Ρικάρδο Φρόνησις και τον Φοσιόν. Εκεί, στη μετεφηβική ηλικία του ήρωα, ολοκληρώνεται το μυθιστόρημα. Μια δεύτερη άποψη μπορεί να το θεωρήσει ως μια πραγματεία περί ομοφυλοφιλίας (εξ ου και το σκάνδαλο που προκλήθηκε στην Κούβα, όταν πρωτοεκδόθηκε), αλλά και σχόλιο για τις ερωτικές αποκλίσεις (εκτός των άλλων γίνεται λόγος για την αιμομειξία). Μια τρίτη ίσως το θεωρήσει ως περιπλάνηση στην Αβάνα, την εξαίσια πολιτεία (κάτι που κάνει ο Τζόις με το Δουβλίνο).
Για τους έλληνες αναγνώστες το μυθιστόρημα έχει μια ενδιαφέρουσα πλευρά: ο συγγραφέας αναφέρεται συχνά στην ελληνική μυθολογία, στη φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας ονόματα και έργα αλλά και λέξεις (γραμμένες με λατινικά στοιχεία) χωρίς τη μετάφρασή τους. Το Paradiso, μυθιστόρημα ποιητικό και δοκιμιακό, επιδέχεται, όπως όλα τα σπουδαία έργα τέχνης, πολλές ερμηνείες και ο αναγνώστης χρειάζεται, σύμφωνα με τον μεταφραστή του, ξεναγό για να οδηγηθεί στα δύσβατα μονοπάτια του. Ασφαλώς δεν είναι ένα ανάγνωσμα για πολλούς, απαιτεί προσοχή και δεν είναι εύκολο στην κατανόησή του. Ωστόσο η έκδοσή του στην ελληνική γλώσσα εμπλουτίζει και συμπληρώνει την κουβανική, τη λατινοαμερικάνικη, γενικότερα την ισπανόφωνη βιβλιογραφία η οποία θα έμενε χωλή χωρίς αυτό.
Aπό Τα Νέα, 31 Μαΐου 2003
Γράφει ο Τάκης Θεοδωρακόπουλος
H πολιτική ανατρεπτικότητα του Xοσέ Λεσάμα Λίμα
Όταν η λογοτεχνία θύμιζε κοσμογονία
Tο 1966, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το έργο στην Kούβα, προκάλεσε σκάνδαλο. Tα αντίτυπά του είχαν εξαφανισθεί από τα βιβλιοπωλεία το απόγευμα της ίδιας ημέρας. Λέγεται ότι ο συγγραφέας, χωρίς να χάσει το χιούμορ του, είχε δηλώσει τότε: « Aν η Eπανάσταση είναι ισχυρή, τότε μπορεί να χωνέψει τα πάντα, ακόμη και το Ρaradiso».
Οι πρόσφατες συλλήψεις και καταδίκες σε πολύχρονες φυλακίσεις και σε θάνατο αντικαθεστωτικών στην Κούβα αποδεικνύουν ότι και σήμερα ακόμη, 45 χρόνια μετά την επανάσταση, το καθεστώς δεν έχει αλλάξει. Ανέχεται μόνον ό,τι μπορεί να «χωνέψει». Ό,τι δεν μπορεί να «χωνέψει», απλώς το χωνεύει.
Ο Χοσέ Λεσάμα Λίμα πέθανε το 1976 αφήνοντας, εκτός από πολυάριθμες ποιητικές συλλογές και δοκίμια, και το Paradiso, ένα μυθιστόρημα που εξακολουθεί να προκαλεί, αν όχι σκάνδαλο, τουλάχιστον αμηχανία στους υποψήφιους αναγνώστες του και στους κριτικούς. Όχι με την πολιτική του ανατρεπτικότητα - απ' αυτήν την άποψη το Paradiso δεν είναι καθόλου «πολιτικό» βιβλίο - όσο με την εντελώς ιδιαίτερη λογοτεχνικότητά του.
H αντίδραση τής καστρικής λογοκρισίας όταν πρωτοκυκλοφόρησε αποδεικνύει ότι η λογοτεχνία μπορεί να ανησυχεί τους ολοκληρωτισμούς ακόμη κι όταν δεν μιλάει ευθέως για πολιτική - οι επαναστάτες εξάλλου δεν τα πήγαιναν ποτέ καλά με την λογοτεχνία, εκτός κι αν αυτή η τελευταία υπηρετούσε ευθέως και δηλωμένα τους σκοπούς της προπαγάνδας τους.
Το Paradiso είναι ένα απ' αυτά τα κείμενα που αποτελούν από μόνα τους ολόκληρη σχολή, ένας απ' αυτούς τους «άπαξ» ογκόλιθους που, σαν τον «Οδυσσέα» του Τζόις και την «Αναζήτηση» του Προυστ, ακόμη κι αν δεν δημιουργούν επιγόνους επιβάλουν έναν τρόπο γραφής ο οποίος, ώσπου να κάνουν την εμφάνισή τους ήταν άγνωστος, απ\' την στιγμή όμως που υπάρχουν γίνεται απαραίτητος.
Αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα με φιλοδοξίες οικογενειακής σάγκα; Μπορεί. Ο ήρωάς του, ο Χοσέ Σεμί, που τον συναντούμε στις πρώτες σελίδες μικρό παιδί, άρρωστο από το δάγκωμα ενός μυρμηγκιού, για να τον αφήσουμε 686 ολόκληρες σελίδες μετά στα πρώτα του μετεφηβικά χρόνια θα μπορούσε να είναι το alter ego του ίδιου του Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Οι τελευταίες φράσεις του έργου, «Ρυθμός ησυχαστικός. Μπορούμε να αρχίσουμε», θα μπορούσαν να σηματοδοτήσουν την μύηση τόσο του ήρωα όσο και του συγγραφέα στην ποίηση.
Οι ανάγκες
Όμως όσοι περιμένουν την γραμμική αφήγηση της ψυχολογικής ωρίμανσης ενός χαρακτήρα με τις δραματικές της κορυφώσεις και τις κομβικές της εντάσεις θα απογοητευθούν. Αν και η αφήγηση είναι σχεδόν γραμμική, και τα επεισόδια διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς παλινωδίες, την ψυχολογική διάσταση την σαρώνουν άλλες δυνάμεις οι οποίες μοιάζουν να αναδύονται από τις ίδιες τις ανάγκες της αφήγησης.
H νομοτέλεια των ερεθισμάτων με τις αντιδράσεις που προκαλούν στον «εσωτερικό χώρο» για να μεταμορφωθούν σε συμπεριφορά του χαρακτήρα - αυτό το τόσο απλό σχηματάκι που όσο πιο εύπεπτο και καθαρό είναι, τόσο περισσότερο βολεύει τον έτοιμο αναγνώστη του- λείπει από το σύμπαν του. Το Paradiso έχει τις ίδιες σχέσεις με την ψυχολογία που έχει και ο Δον Κιχώτης: τα πρόσωπα υπάρχουν σαν αρχέτυπα που σχηματίζονται σε μια μεθόριο ανάμεσα στο «μέσα» και το «έξω», την «φαντασία» και την «πραγματικότητα», το αποτύπωμα της εικόνας και την καθαρή αφηρημένη σκέψη.
Στο τέλος αυτό που μένει είναι το αίσθημα ενός σύμπαντος εν τη γενέσει του, ένα αίσθημα κοσμογονίας, το αίσθημα της μεγάλης μυθιστορηματικής γραφής. Ο αφηγηματικός χρόνος δημιουργεί έναν χώρο όπου συναντώνται αντίρροπες και πολλές φορές αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις. Οι εκρήξεις που προέρχονται από τις αλυσιδωτές αντιδράσεις αγγίζουν τον ίδιο τον πυρήνα της γραφής, την ίδια την δομή της φράσης και της πρότασης. Το Paradiso είναι μια μεγαλειώδης συμφωνία μπαρόκ. Κάπως έτσι προσδιόριζε την φυσιολογία του έργου ο Χούλιο Κορτάσαρ όταν έγραφε στην «Μοντ»:
«ένα μυθικό ταξίδι που ακολουθεί τα νήματα της κουβανικής πραγματικότητας, που φιλοδοξεί να αγκαλιάσει το αόρατο και το ορατό, το ιερό και το βέβηλο, το παρελθόν και το παρόν... Μόνον το αίσθημα της αθωότητας, η παιδική αγνότητα που τοποθετείται στην καρδιά του πιο απαιτητικού πολιτισμού μπορεί ακόμη να μας οδηγήσει ως αυτά τα χαμένα βασίλεια. Το Paradiso κατέχει μερικά από τα μαγευτικότερα κλειδιά της παγκόσμιας λογοτεχνίας».
Στην Ελλάδα, και όχι μόνον, ο «μαγικός ρεαλισμός» του Μαρκές είναι δημοφιλής, τόσο δημοφιλής ώστε να βρει αρκετούς μιμητές - καλύτερους ή χειρότερους. Όμως μπροστά στο Paradiso ο «μαγικός ρεαλισμός» μοιάζει ένα φαινόμενο εντοπιότητας, γεννημένο μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα που μπορεί να το εξηγήσει, ακόμη κι αν δεν μπορεί να το εξαντλήσει, αφού ο Μαρκές παραμένει μεγάλος συγγραφέας. Το Paradiso είναι ένα έργο που μπορεί να δηλώνει τις καταβολές του, όμως μοιάζει να συνομιλεί απευθείας με την λογοτεχνία - όπως συνομιλεί ο Προυστ, ασχέτως αν είναι Γάλλος, ο Κάρλο Εμίλιο Γκάντα, ή ο Μάλκολμ Λόουρι στο «Κάτω από το ηφαίστειο».
O άθλος
Υπάρχουν βιβλία που είναι καλά και κάνουν καλά τη δουλειά τους. Βρίσκουν τους αναγνώστες τους, λιγότερους ή περισσότερους, αγαπιούνται, και ενίοτε βρίσκουν και την θέση τους σε κάποια από τα ράφια όπου οι βιβλιοθήκες φιλοξενούν την λογοτεχνία - σύγχρονη ή κλασική. Υπάρχουν όμως και έργα που με το εύρος τους ταυτίζονται με την ίδια την λογοτεχνία, αφού η αντίληψη που είχες γι\' αυτήν έχει μεταμορφωθεί μετά την ανάγνωσή τους. Ένα απ\' αυτά τα έργα είναι το Paradiso.
Το Paradiso, φαντάζομαι θα το έχετε ήδη υποψιασθεί, αντιστέκεται στην βιαστική ανάγνωση και αφήνει εξουθενωμένους στον δρόμο αυτούς τους αναγνώστες, που, όπως λέει ο Κούντερα, ιδρώνουν για να φτάσουν όσο πιο γρήγορα γίνεται στο τέλος σαν κάποιος να τους μαστιγώνει. Δεν είναι δύσκολο κατά συνέπεια να υποψιασθεί κανείς τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής του. Ο Μανώλης Παπαδολαμπάκης έφερε εις πέρας έναν άθλο που αποδεικνύει ότι η μετάφραση της λογοτεχνίας δεν γίνεται με τις κατάλληλες λέξεις, αλλά με την μεταφορά από την μια γλώσσα στην άλλη των υπόγειων ρυθμών της αφήγησης.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο κ. Βελιτζανίδης, του εκδοτικού οίκου Ίνδικτος, επιδεικνύει το θάρρος του. Γιατί η έκδοση ενός τόσο σημαντικού έργου στα ελληνικά απαιτεί σίγουρα εκδοτικό θάρρος.
Aπό το ΔΙΑΒΑΖΩ – τ. 438, Mάρτιος 2003
Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου
Χοσέ Λεσάμα Λίμα, (1910 - 1976)
Ο κορυφαίος Κουβανός συγγραφέας γεννήθηκε στην Αβάνα, και από πολύ νωρίς άκουγε τη μητέρα του να τον προτρέπει να γράψει την ιστορία της οικογένειας του. Έτσι, η απουσία του πατέρα του, που τον έχασε σε ηλικία οχτώ ετών, τον «έκανε υπερευαίσθητο στην παρουσία μιας εικόνας... στο ορατό και στο αόρατο». Σε νεαρή ηλικία διαβάζει τον “Δον Κιχώτη”, έργα του Πλάτωνα, Γκέτε, Προυστ, Βαλερί, Ρεμπό και Μαλαρμέ. Όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Νομική Σχολή, εργάστηκε ως δικηγόρος στην αρχή, αργότερα προσλήφθηκε υπάλληλος στη Διεύθυνση Πολιτισμού και κατόπιν διορίστηκε στη Βιβλιοθήκη της Εταιρείας Φίλων της Χώρας. Το πρώτο του έργο εκδόθηκε το 1937 και ήταν η ποιητική σύνθεση “Ο θάνατος του ναρκίσσου”. Το 1966 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα “Ο Παράδεισος”, ενώ το 1977 το δεύτερο, “Ο Οππιάνο Λικάριο”, έργο το οποίο έμεινε ανολοκλήρωτο εξαιτίας του θανάτου του το 1976. Αξίζει να αναφερθεί η σημαντική προσφορά του συγγραφέα στην έκδοση λογοτεχνικών περιοδικών, με πιο γνωστό το “Οrigenes”, οτο οποίο δημοσίευε και ο ίδιος δικά του δοκίμια και ποιήματα.
Το χειμαρρώδες μυθιστόρημα του Ο Παράδεισος αναφέρεται στην εξέλιξη και την ενηλικίωση του ήρωα, του Χοσέ Σεμί, ο οποίος έχει πολλά κοινά στοιχεία με το συγγραφέα. Σ' αυτό περιγράφονται μικρές και μεγάλες στιγμές της καθημερινότητας, αναδιπλώνονται συνειρμικές σκέψεις αλλά και παρεμβάλλονται οτην πυκνή αφήγηση αναφορές σε κλασικούς συγγραφείς και σε έργα τους, ενώ συνδυάζονται διαφορετικοί πολιτιομοί, όπως ο δυτικός με τον ανατολικό. Το μυθιστόρημα διαθέτει, επίσης, στοιχεία ποιητικά αλλά και δοκιμιακά, και έτσι δημιουργείται η ιδιομορφία του και το μπαρόκ ύφος. Η αφήγηση είναι αποσπασματική και οι εικόνες που παρουσιάζονται αντανακλούν πολλαπλές πραγματικότητες. Η λεπτομερής περιγραφή ορισμένων περιστατικών και η πυκνότητα των πληροφοριών δημιουργούν ασάφειες, και έτσι το έργο του Χοσέ Λεσάμα Λίμα είναι δυσνόητο. Η γοητεία του, ωστόσο, έγκειται στα κενά και τα συνεχή ερωτήματα που προκύπτουν κατά την ανάγνωση των «ιστοριών», στα ποιητικά ανοίγματα και τα φιλοσοφικά εγχειρήματα.
Έργα του:
Πρώτη επιλογή (πεζογραφήματα και ποιήματα), εισαγ.-μτφρ. Κώστας Τσιρόπουλος και Σόνια Κουμαντάρου-Πρεβελάκη, Αθήνα, «Αστρολάβος-Ευθύνη», 1992.
Το παιχνίδι των αποκεφαλισμών, μτφρ. από τα γαλλικά Θέμης Τοσούλης, Αθήνα, «Λιβάνης», 1987.
Paradiso (μυθιστόρημα), μτφρ. Μανώλης Παπαδολαμπάκης, Αθήνα, «Ίνδικτος», 2002.
Δημοσίευση σχολίου